در حوزه علم و فناوری، درک صحیح از پدیده‌هایی که خواص و رفتار مواد و سیستم‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهند، اهمیت زیادی دارد. یکی از این پدیده‌ها، اثر هاثورن است که نقش مهمی در توسعه فناوری‌های نوین، طراحی مواد، و همچنین در تاثیرگذاری عوامل اجتماعی ایفا می‌کند.
اثر هاثورن نشان می‌دهد که چگونه عوامل محیطی مانند فشار و دما، همراه با عوامل اجتماعی و روانی، بر ساختار و خواص مواد و سیستم‌ها تاثیر می‌گذارند. این پدیده در حوزه‌هایی مانند مهندسی مواد، علوم اجتماعی، بیوفیزیک، و ارزیابی رفتارهای سازمانی کاربرد دارد. این اثر نخستین بار در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰ طی مطالعاتی در کارخانه‌ی وسترن الکتریک در هاثورن شیکاگو شناسایی شد و نام خود را از این محل گرفته است.
مکانیزم اصلی اثر هاثورن بر پایه فرآیندهای زیر است:
تنش‌های محیطی: اعمال فشار یا تغییرات دما، موجب تغییر در ساختار بلورها و نانوذرات می‌شود. در حوزه فناوری نانو، مهندسان با کنترل سطح تنش‌ها و فشارها، خواص نانوذرات را بهبود می‌بخشند و مواد با خواص خاص، مانند مواد مقاوم نانویی، تولید می‌کنند. در صنایع هوافضا و خودروسازی، کنترل اثر هاثورن در ساخت آلیاژهای مقاوم در برابر فشارهای شدید، بسیار مهم است. این آلیاژها در محیط‌های با دمای بالا و فشار بالا، عملکرد بهتری دارند و عمر مفید آنها افزایش می‌یابد. در بیوشیمی و زیست‌فناوری، اثر هاثورن در تغییر ساختار و عملکرد مواد زیستی و دارویی نقش دارد. تغییر ساختارهای مولکولی تحت تاثیر تنش‌های محیطی، خواص بیولوژیکی مواد را تغییر می‌دهد و در فرآیندهای تولید دارو و واکسیناسیون مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تغییرات ساختاری و رفتاری: این فرآیندها می‌توانند در نمونه‌های انسانی و سازمانی منجر به افزایش بهره‌وری یا کاهش آن شوند. در ابن پدبده افراد رفتار خود را تغییر می‌دهند، صرفاً به این دلیل که می‌دانند تحت مشاهده یا مطالعه قرار گرفته‌اند.
۱. آزمایش تغییر نورپردازی:
محققان بررسی کردند که آیا تغییر سطح نور محیط کار بر بهره‌وری کارگران تأثیر دارد. جالب اینجا بود که هر تغییری (افزایش یا کاهش نور) منجر به بهبود موقت بهره‌وری شد! نتیجه‌گیری شد که این بهبود ناشی از توجه محققان به کارگران است، نه خود تغییرات فیزیکی.
۲. آزمایش اتاق سیمکشی بانک (BWOR):
یکی از نمونه‌های شاخص در بررسی اثر هاثورن، نقش عوامل اجتماعی و روانی در بهبود یا کاهش عملکرد افراد است. به عنوان نمونه، آزمون اتاق سیمکشی بانک یکی از آزمون‌های معروف است که اثرات اجتماعی و روانی بر عملکرد کارمندان و کارگران در محیط‌های کاری را نشان می‌دهد. این آزمون نشان می‌دهد که چگونه تغییر در محیط کار، نظارت، و نگرش‌های مدیران می‌تواند بر بهره‌وری و سلامت روانی افراد تاثیر مستقیم داشته باشد. در آزمون اتاق سیمکشی بانک، رفتار ۱۴ کارگر مرد تحت نظارت دقیق قرار گرفت. محققان متوجه شدند کارگران به جای پیروی از سیستم انگیزشی مالی مدیریت، یک استاندارد غیررسمی برای تولید تعیین کرده بودند. آنها از ترس کاهش دستمزد یا اخراج، تولید را محدود می‌کردند. این مطالعه نشان داد که روابط اجتماعی و فرهنگ گروهی تأثیر قوی‌تری از انگیزه‌های اقتصادی دارد.
۳. نقش التون مایو:
روانشناس هاروارد، التون مایو، دریافت که بهبود عملکرد کارگران ناشی از تعاملات انسانی (مثل مشورت با سرپرستان یا ایجاد روحیه تیمی) است، نه عوامل فیزیکی مانند نور یا استراحت.
کاربردها و مثال‌ها
محیط کار: نظارت مستقیم مدیران می‌تواند بهره‌وری را موقتاً افزایش دهد، اما برای نتایج پایدار باید روابط انسانی و بازخورد مداوم تقویت شود.
آموزش: دانش‌آموزان تحت نظر معلمان، رفتار بهتری نشان می‌دهند.
پزشکی: بیماران در طول مطالعات بالینی ممکن است بهبودی موقت را گزارش کنند، صرفاً به دلیل توجه بیشتر پزشکان.
بطورکلی اثر هاثورن نشان می‌دهد که رفتار انسان‌ها در بستر اجتماعی شکل می‌گیرد و عوامل روانی مانند توجه و روابط انسانی گاهی از انگیزه‌های مادی تأثیرگذارترند.