معماری و موسیقی زورخانه با هرچه ساده تر شدن و نزدیک شدن به زندگی مردم، دوری از تفنن و پیچیدگی های تخصصی و تمسک به اصولی ساده و سهل الوصول، نخست به دنبال نشاندن مردم پای سخن خود و دوم نشاندن سخن خود در ذهن آنهاست. نفوذ پذیری، سادگی و مردم واری از ویژگی هایی است که هدف سازندگان و پدید آورندگان پدیده ای به نام روزخانه را؛ محقق ساخته است، که همگی در معماری و موسیقی زورخانه متجلی است.
موسیقی زورخانه: موسیقی زورخانه گستره ای عظیم از ضرب ها، نواها، ریتم ها و آواهاست. نوای پهلوانی یا قول کشتی، کلامی است در قالب ابیات عارفانه و حماسی، که توسط مرشد یا پهلوان خوانده می شود. این آواز، گفتاری است پند آموز و مدح گونه که با نقل و قول های ادبی، عرفانی و حماسی همراه است. یکی از عناصر تعیین کننده ریتم موسیقی شعر، بحر اشعار است. بحر اشعار، ریتم درونی موسیقی را تعیین می کند. بحر اشعار خوانده شده در زورخانه؛ دارای وزن شعری (فعولن، فعولن، فعولن، فعل) است، که به وزن (حماسی) معروف است. استفاده از این وزن از یکسو مرشد را در استفاده از نمونه های کلاسیک شعر فارسی یا مضامین اخلاقی و حماسی، یاری می رساند و از سوی دیگر وزنی است که به راحتی در خاطر می ماند.
معماری زورخانه: معماری زورخانه با یک الگوی ثابت و به فراخور موقعیت زمانی- مکانی با تغییرات اندکی ادامه یافته است. ورود به زورخانه از دری کوتاه ( حدود ۵/۱ متر) که با چند پله از کف کوچه به پایین کنار گود، صورت می گیرد. گود زورخانه به یاد قبر شش گوشه حضرت سید الشهدا یا به افتخار امام هشتم، شش ضلعی و هشت ضلعی درست می شده و عنوان مذهبی داشته است و ۲۰ نفر می توانستند در آن ورزش کنند. پیرامون آن معمولا چهار ایوانچه، مانند حمام های قدیم قرار دارد. سقف زورخانه مدور و بلندای آن به ۱۰ متر هم می رسیده است. سراسر فضای داخلی و معماری زورخانه مملو از نمادهای مستقیم و غیر مستقیم با هدف مشخص تعزیت امام حسین (ع) و مدح حضرت علی (ع) است. نمای بیرونی و درونی زورخانه به ویژه در گذشته به تکیه ها و خانقاه ها شباهت دارد. گنبد در زورخانه ها و اماکن متبرکه و بقعه ها، گذشته از جنبه معماری دارای ارزش معنوی نیز بوده است که هنوز هم متداول است. معماری زورخانه از دسته آثار معماری ایرانی قلمداد می شود که همواره از صفت ( مردم واری) برخوردار بوده است. این موضوع گواه این اصل در معماری زورخانه است که ابعاد، تناسبات و آنچه در این شاخص گذاری تحت عنوان علایم بصری بدان تعبیر شده، نسبت مستقیم با ابعاد انسانی دارد.
مطالعات انجام شده نشان می دهد، اندیشه کل نگر سازندگان زورخانه ها به صورتی حساب شده، همه آنچه کلیتی به نام زورخانه را در ذهن و اندیشه ایشان یادآور می شده را در خدمت یک هدف قرار داده اند و آن چیزی جز آموزش اخلاق و منش انسانی نبوده است. شاهد این امر، فرم و معنای معماری و موسیقی دو وجه کاملا عینی و کاملا ذهنی این کلیت یگانه است.
منبع:
افسریان، س. (۱۳۹۵). معماری و موسیقی تعلیمی در زورخانه . باغ نظر، سال سیزدهم، شماره ۴۲.