مبتلایان به اختلال بیش فعالی کم توجهی مشکلات زیادی در مدرسه، منزل و با همسالان خود دارند. مشکل اصلی آنها ناتوانی در تنظیم رفتار است؛ آنها اغلب نمی توانند رفتار مناسبی که لحظه به لحظه با شرایط محیط هماهنگ باشد، داشته باشند و نیز نمی توانند پیامدهای رفتارشان را ارزیابی نمایند و برای پیروی از قوانین توجه بیشتری لازم دارند. رفتار این کودکان در عملکرد آنان در خانواده، مدرسه و اجتماع اثر سوء می گذارد و واکنش منفی اطرافیان را بر می انگیزد. عوارض بیماری باعث کاهش اعتماد به نفس، احساس بی کفایتی و احساس ناخوشنودی در آنان می شود و احتمال ابتلای آنان به دیگر مشکلات روانپزشکی را افزایش می دهد. برای درمان این کودکان باید به علایم، بیماری های همراه و نقاط ضعف و قوت فرد، خانواده، مدرسه و اجتماع او دقت نماییم. علایمی مانند پرفعالیتی، کم توجهی و رفتارهای تکانشی به دارو پاسخ می دهد، ولی درمان های دارویی به تنهایی برای کنترل بیمار کافی نمی باشد و استفاده از درمان های غیر دارویی از جمله روان درمانی فردی و گروهی، رفتار درمانی و آموزش والدین و آموزگاران ضرورت پیدا می کند.
مروری بر اصول نظری و برنامه درمانی مبتنی بر رویکرد شناختی- رفتاری:
۱- واکنش فوری: در کودکان طبیعی می توان رفتارهای مثبت را گاه به گاه تشویق نمود و انتظار داشت که این روش موجب تقویت و تثبیت رفتاری های مطلوب در آنها شود؛ ولی در این کودکان برای تقویت رفتارهای مناسب، نیاز به تشویق های بیشتر و سریع تر دارند . هر چه فاصله واکنش با رفتار کودک کمتر باشد، تاثیر آن بیشتر خواهد بود. تشویق ها می تواند کلامی، غیر کلامی (لبخند) یا فیزیکی (نوازش) باشد.
۲- واکنش های مکرر: لازم است در مقابل هر رفتار مورد نظر ( مثبت یا منفی) واکنش سریع و روشن داده شود و این واکنش ها هر مرتبه تکرار شود ولی تشویق و تنبیه بیش از حد نباشد.
۳- واکنش های برجسته در کودکان طبیعی: برای تقویت رفتارهای مناسب باید از تشویق های بیرونی برجسته تر و بزرگ تری استفاده نمود. این نکته خصوصا در اوایل کار اهمیت بیشتری دارد.
۴- ثابت قدم بودن: رعایت ثبات در واکنش های که والدین به کودکان خود نشان می دهند، اهمیت زیادی دارد. ثبات شامل ثبات زمانی، مکانی و فردی است
ثبات زمانی: یک رفتار خاص کودک، در هر موقعیت زمانی، با واکنش ثابت والدین مواجه شود.
ثبات مکانی: در تمام مکان هایی که رفتار خاصی از کودک سر می زند، واکنش مشخصی از اطرافیان سر بزند.
ثبات فردی: اطرافیان کودک تا حد امکان واکنش مشابه و ثابتی به رفتار مورد نظر نشان دهند.
۵- تشویق بیش از تنبیه اهمیت دارد: اگر والدین بخواهند رفتارهای منفی کودکشان را اصلاح نمایند، ابتدا باید به رفتارهای مثبت آنها توجه نمایند و آنها را مورد تشویق قرار دهند. تعداد تشویق ها و تنبیه ها باید متعادل باشد و در ازای حداقل ۲ تا ۳ تشویق، یک تنبیه اعمال گردد. تنبیه ها باید خفیف باشند و تنها برای یک رفتار خاص به کار روند. از سخنرانی برای کودک و امر و نهی به او باید پرهیز شود. لازم است برای هر فعالیتی، قوانین روشنی وضع و با کودک مرور شود. کودک فقط برای اعمالی باید تنبیه شود که قبلا" ممنوعیت آن تذکر داده شده باشد.
۶- پیش بینی مشکلات: در این کودکان شکیبایی، تحمل و توانایی به تعویق انداختن خواسته ها ضعیف است. اماکن عمومی مانند فروشگاه، مهمانی به علت تنوع محیط و شلوغی، آنها را تحریک می کند و باعث فعال تر، متوقع تر و تکانشی تر شدن آنان می گردد. والدین قبل از ورود به چنین اماکنی باید نکات زیر را به دقت رعایت نمایند:
-قبل از ورود، پشت در مکث کنند.
- ۲ تا ۳ قانون را که کودک باید رعایت نماید با او مرور و از بخواهند برایشان بازگو نماید ( مثلا نزدیک من می ایستی، به چیزی دست نمی زنی، چیزی نمی خواهی یا ...)
- از کودک بخواهند قوانین فوق را برایشان بازگو نماید تا مطمئن شوند آنها را فهمیده است.
- به کودک بگویند در صورت رعایت قوانین چه جایزه ای دریافت خواهد کرد.
- به کودک بگویند در صورت عدم رعایت قوانین فوق، چه تنبیهی برایش در نظر گرفته شده است.
۷- با ظرفیت بودن: اغلب والدین ممکن است در برخورد با مشکلات رفتاری کودکشان ناامید و شرمگین شوند و کنترل خود را از دست بدهند، مانند کودکشان کوچک شوند و با او جدل نمایند. برای ممانعت از چنین وضعی بهتر است نکات زیر را رعایت شود"
- والدین همواره باید به یاد داشته باشند که بزرگ تر و والد هستند و اگر قرار است کسی خود را کنترل نماید، آنها هستند.
- سعی نکنند اعتبار و ارزش خود را وابسته به پیروزی در بحث با فرزندشان نمایند.
- در صورت لزوم، با قدم زدن و ترک اتاق سعی کنند کنترل خود را به دست آورند
- سعی کنند با آرامش ،خونسردی و شوخ طبعی به مشکل نگاه کنند و اصولی را که آموخته اند به کار برند.
- به یاد داشته باشند که با کودکی سر و کار دارند که نمی تواند همیشه رفتاری شایسته داشته باشد، ولی آنها می توانند.
- در غیر این صورت، مشکل چند برابر می شود و در آینده از یادآوری رفتارشان نیز شرمگین خواهند شد.
۸ -عفو کردن: از همه نکات مهمتر می باشد و در عین حال اجرای آن از همه سخت تر است. عفو کردن شامل ۶ قسمت است:
- آخر هر روز را به مرور وقایع آن روز اختصاص دهند. این وقایع شامل عملکرد کودک و واکنش خودشان، عملکرد سایر افراد مرتبط با آنها و کودکشان و احساسات ناخوشایند ناشی از این وقایع است.
- سعی کنند کودکشان را به خاطر کارهای بدش ببخشند.
- والدین خودشان را نیز باید ببخشند و با خود عهد ببندند که اشتباهات گذشته را تکرار نکنند.
- دیگران که در مقابل عملکرد کودکشان واکنش نامناسبی نشان داده اند ببخشند زیرا آنها از شرایط والدین و کودکشان آگاهی ندارند.
- کلیه احساسات منفی از قبیل ناامیدی، شرمندگی و عصبانیت را فراموش کنند.
- به یاد داشته باشند کودکان اگر باعث آزار کسی شده اند، لازم است آن را جبران نمایند.
۹- کاهش حجم تکالیف: انگیزه و پشتکار این کودکان کمتر از همسالان آنها است لذا باید:
- حجم تکالیف براساس میزان توانایی کودک تنظیم شود.
- تکالیف به بخش های کوچکتر تقسیم و بین بخش ها به کودک فرصت استراحت داده شود.
- در ابتدای کار صرفا به حجم تکالیفی که کودک انجام داده است، بها داده شود نه به صحیح و دقیق بودن آنها.
- هرگاه حجم تکالیفی که کودک انجام داده است، افزایش یافت، آن گاه کم کم به دقت عمل و درست انجام دادن تکالیف نیز توجه شود.
- هرگز به سرعت عمل کودک بها داده نشود.
۱۰- روش تعلیم: انگیزه و توانایی تمرکز در این کودکان ضعیف است. لذا باید روش های آموزشی جالب و جذاب و ابزارهای زیر را به کار گرفت:
- وسایل کمک آموزشی
- وسایل خودآموز مانند کتاب ها و نرم افزارهای کامپیوتری
- مشارکت دادن بچه ها در تدریس و واگذاری بخشی از آموزش به آنان
- تاکید بر نحوه حل مساله و نه رسیدن به پاسخ نهایی
- استفاده از زنگ تفریح متعدد
- بها ندادن به پاسخ های ناگهانی و بدون تفکر حتی اگر صحیح باشد
۱۱- مشخص نمودن قوانین: این کودکان در رعایت قوانین ضعیف هستند. برای حل این مشکل از روش های زیر بهره بگیرید.
- برای هر فعالیت، قوانینی تنظیم و دسته بندی شود.
- فهرست قوانین هر فعالیت نوشته و در محل مخصوص همان فعالیت قرار داده شود.
- قبل از شروع هر فعالیت، از بچه ها خواسته شود قوانینی را که در آن فعالیت باید رعایت شود، برای مراقبشان بخوانند و بازگو نمایند.
- قوانین را می توان روی تکه های بزرگ نوشت و روی دیوار نصب کرد یا روی نوار ضبط کرد تا گوش دهند.
۱۲- بخشی از ارزیابی به خود کودک سپرده شود.
- کارتی در اختیار آنان قرار داد تا مقدار تکالیفی را که انجام می دهند روی آن علامت بزنند.
- هر از چند گاه با زنگ یا علامت مشخص دیگری فعالیت آنها را متوقف کرد و قوانین را ارزیابی نمایند و روی کارتشان علامت بزنند.
- کودکان را باید قادر نمود تا بر اساس مثبت یا منفی بودن فعالیتشان به خودشان امتیاز دهند یا از امتیازشان کم کنند.
- ارزیابی شخصی باید تحت نظارت مربی باشد تا از تقلب های احتمالی جلوگیری گردد.
منابع
مقاله درمان اختلال بیش فعالی کم توجهی با رویکرد شناختی رفتاری، نشریه تازه های علوم شناختی، دوره ۲ ، شماره ۳