بهترین شیوه درمانی در اضافه وزن و چاقی، درمانی است که به طور هم زمان شامل اصلاح در رژیم غذایی، تغییر در فعالیت بدنی و رفتار درمانی باشد. البته در برخی موارد، برای درمان افراد چاق از دارو درمانی و انجام عمل های جراحی بریاتریک نیز استفاده می شود. انتخاب شیوه درمانی به عوامل متعددی از جمله میزان اضافه وزن و چاقی و شرایط بیمار دارد.
اهداف مورد نظر در رژیم های کاهش وزن: یکی از نکات مهم تغذیه درمانی در برنامه های کاهش وزن آن است که در ابتدا اهداف مورد نظر در کاهش وزن را تعیین کرده و در مورد آن با بیمار مشاوره داشته باشیم.  در اغلب موارد، کاهش ۵-۷ درصد از وزن اولیه بدن یک کاهش منطقی به شمار می رود. این در حالی است که اکثر بیماران خواستار ۳۰ و یا بالاتر از ۳۰ درصد کاهش وزن اولیه خود هستند که مسلما" نادرست و غیر اصولی خواهد بود.  نخستین هدف درمانی در مورد افرادی که اضافه وزن دارند، پیشگیری از افزایش وزن های بعدی و ثابت نگه داشتن وزن بدن است. یک برنامه موفق کاهش وزن، برنامه ای است که در نهایت منجر به کاهش حدود ۵ درصد از وزن اولیه بیمار شود. این میزان کاهش وزن از آن جهت مورد تاکید قرار می گیرد که با کاهش عوامل خطر بیماری های قلبی عروقی شامل دیس لیپدمی، پرفشاری خون و دیابت میلیتوس همراه است.
انرژی دریافتی: میزان کاهش وزن، به طور مستقیم به تفاوت میان انرژی دریافتی و انرژی مصرفی فرد بستگی دارد. در صورتی که انرژی دریافتی فرد که از مواد غذایی تامین می شود کمتر از میزان انرژی مصرفی بدن باشد، منجر به کاهش وزن اولیه بدن خواهد شد. هر چند که پیش بینی این که با پیروی از یک رژیم غذایی میزان کاهش وزن افراد چقدر خواهد بود، بسیار دشوار است؛ زیرا عوامل متعددی مانند عوامل ژنتیکی و ترکیب بدن که خود به طور مستقیم روی میزان انرژی مصرفی بدن تاثیر می گذارند، در بین افراد متغیر خواهد بود. برآورد انرژی مصرفی با استفاده از پرسش نامه های ثبت غذای روزانه انجام می گیرد که در اغلب موارد دقیق نیستند. به طور معمول افرادی که وزن نرمالی دارند میزان مصرف غذایی خود را ۱۰-۳۰ درصد کم تر از واقعیت گزارش می کنند که البته این رقم در مورد افرادی که اضافه وزن دارند بیش از ۳۰ درصد است. به علاوه میزان مصرف انرژی می تواند تحت تاثیر عوامل متعددی مانند سن، جنس و فاکتورهای ژنتیکی قرار گیرد. به طور مثال در پیروی از هر گونه رژیم غذایی، مردان با قد و وزن مشابه در مقایسه با زنان، بیشتر وزن کم می کنند. این بدان علت است که در مردان توده عضلانی و در نتیجه میزان متابولیسم استراحت بیش تر از زنان است. در هر دو جنس میزان متابولیسم استراحت در افرادی که سن بالاتری دارند در مقایسه با افراد جوان، پایین تر است و به همین دلیل میزان کاهش وزن در افراد مسن آهسته تر از افراد جوان است و دیرتر وزن کم می کنند. میزان متابولیسم پایه به ازای هر دهه زندگی در حدود ۲ درصد که معادل ۱۰۰ کیلو کالری انرژی است کاهش می یابد.
حفظ کاهش وزن: برای افرادی که دچار اضافه وزن هستند، دانستن این نکته مهم است که کاهش وزن و حفظ آن دشوار است. چرا که با کاهش وزن، میزان متابولیسم پایه کاهش می یابد. با کاهش وزن، سیگنال های محیطی هورمونهایی که اشتها را تنظیم می کنند؛ تغییر می یابد. پپتیدهای معدی- روده ای مانند گرلین که اشتها را تنظیم می کند و پلی پپتیدهای مهاری معده که باعث افزایش ذخیره انرژی می شوند به دنبال کاهش وزن ناشی از رژیم غذایی، افزایش می یابند. سایر عواملی که باعث مهار دریافت غذایی می شوند مانند لپتین، کوله سستوکینین، پلی پپتید پانکراسی کاهش می یابند. این تطابق هورمونی به نفع افزایش وزن خواهد بود که حداقل تا یکسال بعد از کاهش وزن ناشی از رژیم غذایی، ادامه می یابد.

انواع رژیم غذایی:
 متخصصان بر این نکته توافق نظر دارند که افراط و زیاده روی در دریافت انرژی از هر منبعی همراه با یک سبک زندگی ساکن و بی تحرک منجر به افزایش وزن و چاقی می شود. بنابر این هدف از تغذیه درمانی، کاهش میزان انرژی مصرفی است. رژیم های غذایی متعارف میزان انرژی دریافتی را کاهش می دهند و حداقل مقدار آن ۸۰۰ کیلوکالری در روز است. این رژیم ها شامل انواع زیر است:
۱- رژیم های غذایی با کاهش انرژی دریافتی: طراحی یک رژیم غذایی مستلزم تعیین انرژی دریافتی در مرحله نخست و در مرحله بعد انتخاب های غذایی است که این مقدار انرژی را تامین کند. از دیدگاه علم تغذیه، یک رژیم غذایی سالم باید بتواند علاوه بر فراهم نمودن درشت مغذی هایی مانند پروتئین، کربوهیدارت و اسیدهای چرب، نیاز بدن به ریز مغذی هایی مانند ویتامین ها و املاح معدنی را فراهم کند. بنابر این در رژیم های کاهش وزن، الکل، نوشیدنی های حاوی شکر که تنها حاوی انرژی بوده و مواد مغذی دیگر ندارند، باید حذف شوند. هنگامی که با افزایش دریافت غذایی وزن بدن افزایش می یابد، حدود ۷۵ درصد مازاد انرژی به صورت چربی ذخیره می شود. اگر توده عضلانی حاوی ۲۰ درصد پروتئین باشد، بنابر این ۵ درصد از افزایش وزن بدن به صورت پروتئین خواهد بود و پیش بینی می شود که در طول کاهش وزن، حداقل ۵ درصد از وزن کاهش یافته بدن به صوت پروتئین خواهد بود. مشخصه مطلوب هر نوع رژیم غذایی با محدودیت انرژی، آن است که رژیم غذایی با حداقل کاهش در پروتئین بدن همراه باشد.
۲- رژیم های غذایی کم چرب: کاهش میزان چربی دریافتی، یک راه کار اساسی و استاندارد در کاهش وزن بدن به شمار می رود و تمام متخصصان، کاهش دریافت چربی روزانه به میزان ۳۰ درصد از انرژی دریافتی را توصیه می کنند. داشتن یک الگوی غذایی که با کاهش چربی رژیم غذایی  همزمان با آن مصرف کربوهیدارت های سالم همراه باشد، منجر به افزایش وزن نخواهد شد. رژیم های کم چرب با دو روش زیر طراحی می شوند. ۱- رژیم درمانگر می تواند یک برنامه غذایی ویژه و اختصاصی برای او طراحی کند که بر استفاده از غذاهای کم چرب تاکید دارد. ۲- روش دوم بر این اساس است که به جای محاسبه انرژی دریافتی، گرم چربی رژیم غذایی در نظر گرفته شود. هر گرم چربی، ۹/۴ کالری انرژی دارد. بسیاری از متخصصان تغذیه توصیه می کنند که انرژی دریافتی از چربی باید کمتر از ۳۰ درصد کل انرژی دریافتی روزانه باشد. به بیان ساده تر به ازای هر ۱۰۰۰ کیلو کالری انرژی، ۳۳ گرم چربی و یا در یک رژیم غذایی با ۱۵۰۰ کیلو کالری انرژی ۴۵ گرم چربی باید مصرف شود که محاسبه این مقادیر با استفاده از برچسب های غذایی و یا اطلاعات تغذیه ای آسان است.

۳- رژیم های کم کربوهیدرات: پیشنهاد کنندگان این نوع رژیم غذایی چنین استدلال می کنند که یکی از علل افزایش اپیدمی چاقی، استفاده از رژیم های غذایی کم چرب و پرکربوهیدارت است که البته به نوع کربوهیدارت مصرفی نیز بستگی دارد. میزان کربوهیدارت یک رژیم غذایی نقش تعیین کننده ای در کاهش وزن های کوتا مدت (کم تر از ۲ هفته) دارد. محدودیت کربوهیدارت منجر به آزاد شدن گلیکوژن می شود و اگر دریافت روزانه کربوهیدارت کمتر از ۵۰ گرم باشد، کتوزیس ایجاد می شود. کاهش وزن های سریع اصولا" به واسطه شکسته شدن گلیکوژن و از دست دادن آب بدن است تا کاهش چربی بدن. رژیم های غذایی کم کربوهیدرات می تواند فواید دیگری مانند کاهش خطر بیماری دیابت نوع ۲، بیماری های قلبی عروقی و برخی سرطان ها داشته باشد. رژیم های غذایی کم کربوهیدارت به دو روش قابل اجراست. ۱- کاهش کل کربوهیدرات مصرفی. ۲- مصرف غذاهایی با شاخص گلیسمی و بار گلیسمی پایین. در رژِیم غذایی کم کربوهیدرات، چربی های سالم و پروتئین ها باید، مصرف شوند.
۴- رژیم غذایی مدیترانه ای: علت نامگذاری این رژیم غذایی آن است که این نوع الگوی غذایی در کشورهای منطقه مدیترانه که اغلب محل کشت زیتون هستند، رواج دارد. اصول کلی رژِیم غذایی مدیترانه ای عبارت است از افزایش مصرف چربی های غیر اشباع با یک پیوند دوگانه در مقایسه با چربی های اشباع، محدودیت در مصرف الکل، افزایش مصرف سبزی ها، میوه ها، حبوبات و غلات کامل، مصرف متعادل شیر و محصولات لبنی که بیشتر به صورت پنیر استفاده می شود، کاهش مصرف گوشت و فراوارده های گوشتی. رژیم مدیترانه ای با افزایش کلی سطح سلامت و کاهش کلی مرگ و میر، بیماری های قلبی و عروقی، سرطان ها، پارکینسون  بیماری آلزایمر ارتباط دارد.

۵- رژیم غذایی بسیار کم کالری: رژیم هایی که مقدار انرژی آنها بین ۲۰۰-۸۰۰ کیلوکالری در روز باشد، رژیم غذایی بسیار کم کالری نامیده می شوند. اگر این میزان کمتر از ۲۰۰ کالری در روز باشد، رژیم غذایی گرسنگی نامیده می شود. این نوع رژیم های غذایی به منظور کاهش وزن های سریع مورد استفاده قرار می گیرند و استفاده از این رژیم ها در دراز مدت هرگز توصیه نمی شود. افرادی که از رژیم غذایی بسیار کم کالری استفاده می کنند به طور معمول و مخصوصا" در هفته اول دچار افت فشار خون می شوند. افرادی که از این رژِیم های غذایی پیروی می کنند، نباید از داروهای کاهنده خون بخصوص دیوتیکها و بلوکرهای کانال کلسیم استفاده کنند. از اثرات جانبی رژیم های غذایی بسیار کم کالری می توان به ریزش مو، اثرات پوستی و احساس سرمای بدن اشاره کرد.
رژیم های غذایی نگهدارنده وزن: اگر چه بسیاری از افراد در کاهش وزن با رژیم غذایی موفق می شوند ولی بیشتر آنها وزنشان به همان مقدار و یا بیشتر از آن باز می گردد. حفظ وزن کاهش یافته کار دشواری است؛ چرا که با کاهش وزن، میزان متابولیسم و مصرف انرژی بدن کاهش می یابد. به علاوه رعایت طولانی مدت رژیم غذایی و محدودیت های آن بسیار مشکل است. ورزش و رفتار درمانی ممکن است به حفظ وزن کاهش یافته کمک کند.
منبع:
مقاله تغذیه و رژیم درمانی در چاقی، مجله دیابت و متابولیسم ایران، دوره ۱۲، شماره ۵