تعیین فاصله سنی کودکان به عوامل مختلفی بستگی دارد. زیرا تولد فرزند جدید باعث تغییرات زیادی در نظام خانواده می شود و چه بسا بر رابطه هریک از والدین با دیگر فرزندان به ویژه فرزند بزرگ تر تاثیر بگذارد. لذا در اینجا به بررسی خصوصیات فرزندان خانواده از لحاظ رتبه و سپس بررسی فاصله سنی مناسب آنها می پردازیم.
فرزند اول: فرزند اول علاوه بر پایه ریزی ارتباط با خواهر و برادر کوچک تر خود، باید با کاهش توجه والدین و تغییر انتظارات آنها را پاسخ دهد. کودکان بزرگتر با این احساس که والدین آنها با آمدن فرزند جدید بیشتر به امر و نهی و رسیدگی به او می پردازند، از دستورات سرپیچی می کنند. کارشناسان معتقدند تولد کودک جدید، با افزایش مشکلات سازش یافتگی و رفتاری در فرزندان بزرگ تر، مانند تغییر در کارکردهای بدنی، گوشه گیری، پرخاشگری، وابستگی و اضطراب ارتباط دارد. این مشکلات از یک سو ناشی از به دنیا آمدن فرزند جدید و از سوی دیگر، ناشی از تغییرات به وجودآمده در رفتار والدین با فرزند بزرگ تر است. فرزند نخست، تنها کودکی است که تا به دنیا آمدن فرزند دوم، ارزش و اعتبار خاصی دارد و به تنهایی توجه والدین را جلب می کند. این فرزندان، هرچند از جنبه هوشی، توانایی های گفتاری و پیشرفت تحصیلی نسبت به برادران یا خواهران خود برتری نشان می دهند، معمولا" سازش یافتگی اجتماعی و اعتماد به خود کمتری دارند و به والدین خود بیشتر وابسته اند. از سوی دیگر، احساس مسئولیت و همکاری آنها بیش از بقیه است و بسیار تلاش می کنند خود را بامعیار ها و انتظارات والدین تطبیق دهند و در این راستا به موفقیت هایی نیز دست می یابند. این کودکان معمولا" تشکیلاتی و وظیفه شناس هستند، گرچه در کارهای خود نوعی وسواس و محافظه کاری دارند.
فرزند دوم: فرزند دوم معمولا" از فرزند اول سازش یافته تر است و سرعت رشد بیشتری هم دارد. افزایش تجربه و پختگی والدین در پرورش کودک، موجب می شود در نظارت و سرپرستی فرزند دوم زیاده روی نکنند. از این رو، فرزند دوم مستقل تر و بی نیاز تر از فرزند نخست خواهد بود. فرزند دوم، خواهر یا برادر بزرگ تر را رقیبی در نظرمی گیرد که باید بر او غلبه کند. بنابراین فرزند دوم رقابت جوتر و بلند پروازتر از خواهران و برادران خود هستند. از طرف دیگر فرزند اول هم با تولد فرزند دوم به علت توجه والدین به فرزند دوم و به منظور جلب توجه والدین و ارضای نیاز وابستگی به رقابت با خواهر یا برادر خود می پردازد.
فرزند میانی: فرزند میانی معمولا" سعی می کند به فرزند اول برسد. فرزندان میانی در برابر ظلم، بی عدالتی، احساس تحقیرشدگی، مورد سوء استفاده قرار گرفتن یا نداشتن جایگاه در گروه، حساس اند. زمانی که فرزند جدید در خانواده متولد می شود. کودک میانی به دلیل رقابت با فرزند آخر، اغلب احساس خلع شدگی می کند. کودک میانی، دارای یک رهبر در پیش و یک تعقیب کننده در پس و در محاصره آن چیزی است که اغلب به عنوان رقیب ادراک می شود. چنین فرزندانی ممکن است احساس کنند، نه امتیاز های کوچک ترین فرزند را دارند و نه حقوق بزرگ ترین فرزند را و اعتقاد داشته باشند که افراد در برابر آنها غیر منصف اند، دوست داشتنی نیستند یا به خانواده خود تعلق ندارند و به طور آشکار درگیر گروه همسالان شوند.
فرزند آخر: فرزندان آخر، هرگز با عزل شدن به وسیله فرزند دیگر مواجه نمی شوند و اغلب محبوب خانواده اند، به ویژه اگر خواهر یا برادرها چند سال بزرگتر باشند. رشد فرزندان آخر معمولا" سرعت چشمگیری دارد و اگر خیلی نازپرورده شوند، ممکن است در بزرگسالی در کنار آمدن با مشکلات زندگی، دچار مشکل شوند. فرزندان آخر معمولا" با همکاری خواهران و برادارن بزرگ تر رشد می کنند و در نتیجه الگوهای تربیتی والدین و خواهران و برادران بزرگتر در آنها بازسازی می شود و به دلیل اینکه از هر طرف مورد رسیدگی و توجه قرار می گیرند، زمینه نازپروردگی در آنها فراهم می شود.
رتبه تولد: رتبه تولد، عامل مهمی در بروز مشکلات رفتاری درونی سازی شده به شمار می ورد و فرزندان اول بیش از فرزندان میانی و آخر، به دلیل مشکلات رفتاری، با اضطراب و افسردگی پاسخ می دهند.
فاصله سنی: فاصله سنی کودکان به شرایط والدین هم بستگی دارد. این فاصله باید طوری باشد که مادر، آمادگی فیزیکی و جسمانی لازم را داشته باشد. از طرف دیگر با افزایش سن، باردار شدن مشکل می شود. در تعیین فاصله سنی کودکان، جنسیت آنها هم مهم است. دخترها یک تا دو سال از پسرها جلوتر هستند؛ لذا اگر فرزند دوم دختر باشد، خیلی زود از لحاظ توانائی های ذهنی به فرزند اول که پسر است می رسد. ولی اگر اولی پسر و دومی دختر باشد و فاصله سنی آنها دو سال باشد، فاصله آنها از لحاظ فکری و ذهنی سه یا چهار سال می شود.
یکی از عواملی که در سازش یافتگی کودک با تولد خواهر یا برادر جدید نقش دارد، سن کودک در هنگام تولد فرزند دوم است. زمانی که فاصله سنی آنها به هم نزدیک باشد، هر دو شانس تجربه جریانات و مسائل تحولی مشترک را دارند و هزینه نگهداری آنها از لحاظ خرید کالسکه، تخت و وسایل بازی کمتر می شود. کارشناسان معتقدند که رفتار فرزند بزرگ تر در برابر خواهر یا برادر کوچک تر، اصولا" حمایت گرانه و حاکی از سرپرستی است، اما اگر اختلاف سن آنها کم باشد، چنین رفتاری مشاهده نمی شود.
برخی کارشناسان معتقدند که هر چه فاصله سنی کودکان کمتر باشد، تعارض بین آنها بیشتر است و کودکان کوچک تر، سخت تر از کودکان بزرگ تر، با تولد فرزند جدید سازگار می شوند. کودکان کوچک تر به ویژه کودکان زیر ۱۸ ماه، سخت تر از کودکان بزرگ تر با تولد فرزند جدید سازگار می شوند. اما بعضی محققان بیشترین پرخاشگری در روابط فرزندان اول با خواهر و برادران کوچک تر را در سن ۳ سالگی می دانند. برخی از روانشناسان معتقدند که اختلاف سن خواهر و برادرها اگر بیش از چهار سال باشد، احتمال مثبت بودن رابطه آنها بیشتر است. اما برخی از محققان دیگر بر این باورند که کودکان دو تا سه ساله در مرحله گذرا بوده و دلبستگی و حس اعتماد و امنیت آنها قبل از این مرحله شکل گرفته و تونائی برقراری ارتباط کلامی و بیان نیازهایشان را پیدا کرده اند، لذا این فاصله سنی، شرایط مطلوب تری را برای آمدن فرزند جدید مهیا می سازد. بررسی ها نشان می هند، همزمان با افزایش سن کودکان، روابط خواهر و برداری مساوات طلبانه تر شده و از شدت تعارض کاسته می شود و محبت بین آنها افزایش می یابد و دعاوی آنها کم می شود. این تغییرات با افزایش سن در تمام دوران کودکی و نیز در دوران بزرگسالی تا اواخر عمر ادامه می یابد.
در پایان باید توجه داشت که، مشکلات رفتاری کودکان تحت تاثیر عوامل مختلفی چون شیوه ارتباطی والدین، خلق و خوی کودک، تعداد فرزند، تفاوت سنی و جنس فرزند و برخی از عوامل فرهنگی قرار دارد. لذا حقیقتا" نمی توان فاصله زمانی خاصی را تعیین کرد و با توجه به ویژگی های گفته شده، این فاصله، تعیین می شود.
منبع: مقاله مشکلات درونی سازی شده و برونی سازی شده در کودکان: ترتیب تولد و فاصله سنی منتشر شده در پایگاه علمیwww.sid.ir