مناسبات عمیق علوم طبیعی با هنر و معماری اسلامی بخشی از میراث طب کهن است. بر پایه تعالیم این میراث مهمترین خاستگاه نظری معماران و هنرمندان در تکوین حمام های جهان اسلام، مبتنی بر تشابه ساختاری انسان (عالم صغیر) با طبیعت (عالم کبیر) قابل تفسیر است. مضاف بر اینکه این حمام ها بر مبنای اعتدال ساختار دو وجهی بدن و نفس انسان تکوین یافته اند. به تعبیری ساختار مراتب معماری حمام به مثابه (مزاج های ) بدن انسان و مراتب مضامین نقاشی ها، به مثابه مراتب نفوس انسانی است. از دیگر مبانی نظری تکوین این حمام ها می توان به مفاهیم و مبانی مشترک طبیعت، انسان و محیط مصنوع، نزد قدما یعنی اصول تشابه، تعادل(پویا) و سلسله مراتب (تغییر تدریجی) اشاره نمود. در طب قدیم ضمن آنکه طبیعت و انسان دارای عناصر و کیفیات مشابه و مشترک هستند؛ تعادل و سلامتی این دو وابسته به یکدیگر و متکی بر همسازی و انطباق انسان و محیط با اصول و تغییرات طبیعت است. در واقع همسازی سلسله مراتبی و تغییر تدریجی، از ملزومات تعادل در طبیعت انسان و معماری است. از آنجا که اعتدال جسم و روان انسان غالبا" به تدریج از دست می رود؛ بنابر این بازگرداندن این اعتدال در مزاج و نفس انسانی نیز نیازمند زمان تدریجی و به تعبیری طول دوره ی درمان است. برای همین آداب تدریجی استحمام در سلسله مراتب فضاهای حمام، با ابتدای بر تشابه نظام طبیعت عام و طبیعت انسانی، در کل با ساختار سه گانه مزاج انسان و در اجزاء (نگارگری) با ساختار سه گانه نفوس انسانی انطباق دارند. بر پایه ی این تفاسیر مبانی تکوین حمام های جهان اسلام بسیار فراتر از نقش بهداشتی، مبتنی بر نگرشی کل گرایانه و سیستمی به تعامل انسان و محیط و مشتمل بر چهار سطح کلی از کنش متقابل ذیر برای تعادل و سلامتی پایدار انسان است:
۱- انسان با خود: تعامل جسم و نفس (بهداشت، اعتدال و سلامتی متقابل نفس و بدن).
۲- انسان با انسان: تعامل اجتماعی به عنوان فرصتی برای فراغت، لذت بردن رفع خستگی و تجدید قوای فکری و روانی.
۳- انسان با محیط: تعامل مزاج های مختلف افراد با مزاج فضاهای حمام و تعامل ساختاری و محتوایی محیط با فعالیت ها و طبیعت انسانی.
۴- تعامل اجزای محیط با هم (طبیعی و مصنوع): تعامل عناصر چهارگانه (کیفیات ترکیبی) با یکدیگر و با فضاهای حمام.
منبع:
طاهری،ج. (۱۳۹۵). حمام در متون طب دوره ی اسلامی: نظریه و عمل. فصلنامه پژوهش های معماری اسلامی، شماره دهم، سال چهارم