در حوزه مسکن، اسلام، خواستار حفظ حریم خصوصی ساکنین خانه، رعایت اندازه مناسب در زیربنا و ارتفاع، مهمان پذیری، پرهیز از تجمل گرائی و تزئینات افراطی است. این اصول در عمده خانه های سنتی ایران رعایت می شده است.
در حوزه اصول سلبی به چهار اصل نهی اشراف، پرهیز از تشخص کالبدی، نکوهش ارتفاع زیاد و اعتدال در تزئینات پرداخته می شود.
در موضوع نهی اشراف: مصون بودن فضاهای داخلی مسکن از اشراف و دید بیگانگان موردی است که آسایش خانواده سخت به آن وابسته است. اگر خانه ای مصون از دید دیگران نباشد؛ دیگر محل آسایش و امنیت نخواهد بود. در کاربرد این اصل در ساختمان های معاصر می توان به ارتفاع منازل مسکونی و اجزاء مرتفع ساختمان، نظیر بالکن ها و پشت بام ها اشاره کرد که می توان برای منازل مسکونی مجاور منشاء مزاحمت بصری شود. در این صورت می بایست تدابیری مانند حفاظ، استفاده از گیاهان جهت محدود کردن دید به خانه های مجاور، اندیشیده شود. الگوی حیاط مرکزی در خانه های نواحی مرکزی ایران سبب درونگرایی و عدم دید از حیاط به فضای خیابان و برعکس شده است. به طور کلی اصل نهی اشراف ضامن پایداری و امنیت اجتماعی خواهد بود.
- اصل پرهیز از تشخص کالبدی: اسلام با صرف هزینه بیش از حد برای تزئینات و مصالح گران قیمت در نمای بیرون ساختمان به منظور متمایز نمودن خود از دیگران و یا متمایز نمودن خانه ها از یکدیگر مخالف است. نمای بیرونی خانه نباید نمایشی از ثروت و تفاخر صاحب آن بوده و باعث غبطه خوردن همسایگان و عابران شود. عدم تزئین نما درجه اهمیت به باطن در اسلام را در توجه به ظاهر آشکار می سازد و نشانه این است که در زندگی فرد مسلمان، تاکید بیشتر بر ابعاد درونی در مقایسه با ابعاد بیرونی است.
- نکوهش ارتفاع زیاد: ارتفاع زیاد فضاهای داخلی خانه در احادیث مکرر مورد نکوهش قرار گرفته است. در بسیاری از خانه های سنتی ایران این اصل رعایت شده است بطوریکه ارتفاع متوسط ۳ متر است. اما در خانه های اقلیم گرم و مرطوب بوشهر ارتفاع اتاق ها ۴ متر یا بیشتر است. در سایر نقاط جهان معمارانی نظیر لکوربوژیه بر کوتاه بودن سقف خانه ها در راستای افزایش حس صمیمیت تاکید داشتند.
- اعتدال در تزئینات:
الف- اصل توصیه به آراستگی خانه ها: در اسلام زیبایی و آراستگی با رعایت تعادل نه تنها مجاز بلکه واجب نیز اعلام شده است. خانه حیاط دار و الگوی ساختار کلی آن؛ با کاربرد این اصل مناسبت دارد. در این خانه ها معمولا نمای بیرونی دیوارها ساده و بدون تزئین رها می شود و حیاط به عنوان فضای مهم مرکزی با بیشترین حساسیت تزئین می شود.
ب- نفی تجمل و تزئینات بیش از حد: زیاده روی در زندگی تجملاتی به طور قطع تاثیراتی جدی بر رفتار و اصول اخلاقی افراد و در سطح وسیع تر اجتماع خواهد داشت. درسطح جهانی هم فرانک لوید رایت و تادائو آندو بر بکارگیری احجام خالص و مصالح ساده در طراحی خانه تاکید کرده اند.
در حوزه اصول ایجابی، اصل رعایت حریم و محرمیت، اصل توصیه به مهمان پذیری و رعایت وسعت به اندازه مورد تاکید است.
- اصل رعایت حریم و محرمیت:
الف- حریم افراد خارجی: اسلام این نکته را که حریم خصوصی هر فرد باید از تجاوز مصون باشد؛ به رسمیت می شناسد. از این رو محل و نقشه خانه مسلمان باید به گونه ای باشد که حریم خصوصی افراد خانه را در برابر ورود بیگانگان حفظ شود. در معماری خانه های سنتی ایرانی نه تنها درون خانه از بیرون، قابل دید نیست؛ بلکه ورودی بسیاری از خانه ها به نحوی ساخته شده است که اگر در خانه نیز باز بماند، حیاط و درون خانه به هیچ وجه مشاهده نمی شود و همواره فضایی به عنوان پیش ورودی (هشتی) در طراحی خان ها در نظر گرفته شده است. نمونه دیگر از محرمیت خانه های سنتی ایران، پوشیدگی درونی خانه هاست؛ به گونه ای که خانواده در معرض دید مهمانان نامحرم نیستند و فضاهای خصوصی خانه ( همچون آشپزخانه، سرویس ها و اتاق های استراحت) به گونه ای طراحی می شود که در معرض دید نباشد.
ب- حریم داخلی اعضای خانواده: تفکیک قلمرو اعضای خانواده (والدین و فرزندان ) به طریق مناسب است.
- اصل توصیه به مهمان پذیری: این اصل در خانه های سنتی ایران به خوبی رعایت شده است و همواره بخشی از خانه به پذیرایی از مهمان اختصاص یافته است. این بخش در نزدیکی درب ورودی بوده و از قسمت مخصوص اعضای خانواده جدا می باشد.
- رعایت وسعت به اندازه:
الف- اصل توصیه به وسعت خانه: در احادیث همواره به وسعت خانه به شرط استفاده خدمه و مهمانان توصیه شده است. البته مراد از توصیه خانه وسیع، داشتن کاخ نیست، بلکه خانه است که به اندازه نیاز و کفایت باشد.
ب- پرهیز از ساختن بیش از نیاز: میانه روی که همان مشی در حد تعادل و اجتناب از افراط و تفریط است؛ از کیفیاتی است که در به تعادل رساندن جامعه ایفای نقش می نماید. لذا جنبه های مکانی خانه نیز نبایستی شامل فضاهای غیر ضروری باشد.
منبع:
حمزه نژاد، م.، & صدریان،ز. (۱۳۹۳). اصول طراحی خانه از منظر اسلامی و الگوهای کاربردی معاصر. فصلنامه پژوهش معماری اسلامی، شماره چهارم، سال اول، صص ۶۰-۷۸