دوره ایلخانی را باید دوره بازسازی تخریب های مغول به دست ایلغار؟؟ مغول و عمرانی های جدید دانست. این آبادانی ها از ناحیه سلطانیه که مرکزیت ایران آن دوره را داشت، شروع شد و به دیگر شهرهای ایران رسید. این آبادانی ها به وسیله بزرگان ایرانی هم چون خواجه رشیدالدین فضل الله و خواجه نصیرالدین طوسی به انجام رسید که در دربار ایلخانیان شرکت و منزلت فراوان داشتند. در این دوره بناهای فراوانی با آثار عام المنفعه، بازارها، کاروان سراهای درون شهری و بویژه برون شهری با تمامی امکانات و برخوردار از بازارچه های کوچک، راه سازی های اصولی، حمام های عمومی بزرگ در کنار دروازه های ورودی شهرها و در مجموع نوعی شهرسازی با دکاکین و بازارها و فضاهای جانبی فراوان آنها به وجود آمد. در این دوره به طور خاص باید با به اسلام گرویدن پادشاهان ایلخانی تحت تأثير وزرای دانشمند و خداجوی ایرانی آنها و با همت والای آن وزرا، به ساخت مساجد برای تمامی شهرهای ایران بویژه مساجد جامع با شکوه خاصی از طرح، اجرا و خصوصا نماسازی ها اشاره کرد که برخی از آنها معرفی می شود.

مسجد جامع ورامین: این مسجد در سبک رواقی با ستون های آجری منقوش با بندهای عمودی فراخ و در متن این بندها، زیباترین خط معقلی گچبری با عبارت مبارک «لا اله الا الله، محمد رسول الله، علی ولی الله» بسیار خرد و دیگر نقوش چلیپا ساخته شده است. پوشش تاق های این مسجد عظیم از نوع تاق پوش های بسیار ش گرف «گلو در هم» زیبا است. ایوان ورودی به گنبدخانه آجری و با قطار مقرنس بندی های کشیده و منقوش از گلچین های شطرنجی آجر، اثری منحصر به فرد به وجود آورده است. شبستان مسجد در وسط و دو سوی آن، رواق های گسترده با تاق پوشهای گلو در هم احاطه شده است. دیوارهای شبستان آجری و منقوش، «اسکنج سازی های » شبستان برای ایجاد پای پوشش آهيانه (گنبدخانه) قطار مقرنس منقوش از گلچین های خرد آجری بسیار زیبا هستند. کتیبه طویل و عریض از خط ثلث و گچبری، زیبایی خاصی به شبستان بخشیده است. پوشش گنبدخانه رج چین مدور آجری که در متن آن «مربعکی های» خط معقلی کاشی به کار رفته، زیبایی بسیار چشم نوازی، هم چون ستاره های درخشان آسمان را به شبستان داده است. گنبد مسجد، آجری و با ترکیب قوس پس نشین و فاقد تزیین است. نمای خارجی مسجد از تاق نماسازی های بلند برخوردار است. متن تمامی تاقنماها دارای کاشی کاری معرق با نقوش پیلی هندسی و گل و برگ و کتیبه های معرق خط کوفی شجری هندسی در زمینه آجری است که قسمتی از آن نگهداری شده است.

تزیین های سردر مسجد جامع ورامین، در بغل کش های دور قوس، کاشی معرق و با نقوش یاد شده، پیلی و گل و برگ بسیار ظریف و زیبا است که قسمتی از آن باقی مانده است. در ضمن از شانه تا تیز؛ تاق سردر از قطار مقرنس بندی های بلند و منقوش گلچین های آجری بهره برده است که زیبایی خاصی به سردر مسجد ورامین داده است. هم چنین پدیده بسیار شگرف در ستونهای آجری این مسجد، استفاده از بندهای عمودی پهن با نقش چلیپا و بهره گیری از «نقوش هندسی و گل، گچبری خرد» است. در دوره ایلخانی مساجد دیگری با استفاده از نقوش آجر، گلچین و خط معقلی و اکثرا با محرابهای گچبری بسیار نفیس از انواع نقوش اسلیمی، ختایی، گل و برگ، انواع خط رقاع، جلیل، نسخ، ثلث، ریحان، محقق، طوقی و در مواردی کوفی و انواع آن چون کوفی پیر آموز، کوفی مهر، کوفی شجری، کوفی شمایل دار، کوفی با نقوش گره هندسی آفریده شدند که همتای آنها در تمام آثار معماری اسلامی جهان دیده نمی شود. از این میان می توان از مسجد جامع اشترجان اصفهان، مسجد الجاتیو در مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع رضاییه (ارومیه)، مسجد جامع بسطام، مسجد جامع نطنز، مسجد جامع پامنار کرمان، و محراب گچبری با دنیایی نقش و خط و زیبایی های خدایی بقعه پیر بکران در ۲۵ کیلومتری جنوب اصفهان و بسیاری دیگر یاد کرد.