مفهوم معنا و معنویت در حکمت ایرانی تفاوتی نداشته و هر دو دلالت بر آگاهی و اعتقاد انسان به وجود خالق عالم و درک عالم هستی از جنبه روحانی آن دارد. در این ادراک که آن را حکما در دو مرتبه ادراک حصولی (قلمرو عقل جزئی) و ادراک حضوری و یا شهودی (قلمرو عقل کل) دسته بندی می کنند، عقل کل در برگیرنده عقل جزء است و برای نیل به آن فقط قدرت تفکر و استدلال و منطق منتج از آن، کفایت نمی کند. این راه بیشتر پیمودنی است تا آموختنی و از این منظر عقل کل بیشتر جنبه فراعقلی (و نه غیر عقلی) پیدا نموده و رهروان آن می بایست با تبعیت از قوانین الهی (شریعت) به مدارج بالاتر راه یابند. این مراتب (درجات) که به آن طریقت گفته می شود جایی است که به تقرب الهی (حقیقت) می انجامد و همچون پره های یک طوقه، محیط (شریعت) را به مراکز عالم وجود (حقیقت) متصل می نماید. از جمله اسباب و ابزار مرتبه طریقت، هنر و هنرهای معنوی است که با فرو نهادن عقل صرفاً استدلالی، شرائط خلق و خلاقیت و پا نهادن هنرمند و مخاطب را به عالم (عالم ملکوت) فراهم می سازد. این عالم که به عالم مثال نیز شهرت دارد، مابین عالم بالا عالم پایین است و در هر دو قوس صعودی و نزولی تجربه می شود. جایی است که هنرمند به اذن پروردگار به خلق می پردازد و توسط قوه خیال، شی را از عدم به عالم وجود می آورد. ویژگی عالم خیال که برابر نهاد با عالم نفسانی در مابین عالم جسمانی و عالم روحانی است، باعث آن می گردد که هنرمند بتواند در کار خود اثر و نشانه ای از «آن» را به عالم ظاهر بیاورد. ـــ«آنی» که در عالم غیب است و هنرمند آن را از ذخیره الهی کشف و شهود کرده و بدان در کار خود اشاره می کند. در معماری ایرانی نیز همچون سایر هنرهای ایرانی که جنبه ای معنوی دارند، معنا همان روحانیت و مراتب درج حقیقت در قالب یک اثر است و رابطه مستقیم با باورها و اعتقادات توحیدی مخاطبین دارد. این مخاطبین از زوایایی گوناگون با اثر معماری ارتباط برقرا می کنند؛ یعنی سفارش دهنده (صاحب کار)، عمل آورنده (معمار اثر) و بهره برداران (مخاطبین) که در واقع در یک جامعه توحیدی، هیچ گونه تفاوتی با یکدیگر نداشته و هر انسان در یک چنین جامعه ای، تنها و تنها برای خود زندگی نکرده و در هر مقامی که باشد برای غیر و غیریت فعالیت نمی کند. لذا معمار ایرانی قبل از هر چیز انسانی توحیدی است و کسی است که اثرش را برای رضای خدا و خلق خدا می سازد و این نهایت امید اوست که عملش، مورد قبول افتد.