عناصر اصلی در معماری کویر شامل موارد زیر است:
۱-گذر: گذرهای سرپوشیده ، کوچه های باریک با دیوارهای بلند ، مسیرهای نامنظم و ارگانیک ، راه های عبور خنکی در تابستان می باشد و در بیشتر ساعات روز به خصوص در بعد از ظهر های گرم تابستان سایه می گیرد. گذرها در طول مسیرها در قسمت هایی به صورت کاملا سر پوشیده و یا به صورت نیمه سرپوشیده توسط رواق هایی (طاق هایی که با فاصله هایی از هم تکرار شده اند به عنوان پشتیبان دیوارهای دو جانب کوچه) می باشند.
۲-حیاط و ایوان: از مهمترین عناصر معماری کویر حیاط است. ایوان در قسمت تابستان نشین فضای نیمه بازی را تشکیل می دهد که عصرهای تابستان هنگامی که آفتاب از دیوار مقابل بالا می رفته، مورد استفاده قرار می گرفته است. کف ایوان را دو یا سه پله و در بعضی موارد ، چند پله بلندتر از کف حیاط می گرفته اند، به طوری که ایوان به حیاط مسلط می شده است. همچنین ایوان نقش فیلتر را نیز به عهده دارد و باعث می شود دیوارهای اتاق های تابستانی از اشعه مستقیم تابش آفتاب در امان باشند.
۳-بادگیر: شکل مدخل باد در بادگیرهای یکطرفه طوری است که در کشاندن باد به داخل نقش موثری دارد، به این ترتیب که باد مرطوب در برخورد با انحنای مدخل بادگیر به پائین هدایت می شود. این بادگیرها عموما کوتاه هستند و آن ها را نمی توان در محیطی که دارای گرد و غبار نسبتا زیادی است، مرتفع بنا نمود. ولی بادگیرهای چهار و هشت طرفه دارای ارتفاع بیشتری هستند. خصوصا بادگیرهای بسیار بلند را هشت طرفه احداث می کنند تا در مقابل فشار باد پایداری بیشتری داشته باشد و شکل بدنه بادگیر باعث عبور جریان باد با فشار کمتری می شود. از خصوصیات دیگر بادگیر می توان از ((اثر دودکش)) نام برد. در مواقعی که باد جریان نداشته باشد هوای گرم داخل بنا صعود می کند و از طریق بادگیر به خارج بنا هدایت می شود و بدین صورت کماکان یک جریان هوا در داخل ساختمان برقرار می گردد، هرچند که شدت آن کمتر از مواقعی است که باد در محیط خارج جریان داشته باشد.
همچنین بادگیر و هواکش روی گنبد و یا بام، جزء جدایی ناپذیر آب انبارهای حوالی مرکزی ایران است. محیط مرطوب آب انبار با استفاده از جریان هوا باعث برودت و خنکی آب ذخیره شده می شود. آب انبار مصلی نائین دارای دو بادگیر ناهمانند است که هوای مطبوع را به داخل می کشد و یک بادگیر که در محور مخزن قرار گرفته ، هوای بالای سطح مخزن را به خارج می مکد.
۴- طاق و گنبد: در فلات مرکزی ایران به دلیل کمبود چوب، جهت پوشش سقف از خشت و آجر استفاده می شده که به صورت طاق یا گنبد این عمل صورت می گرفته است. فرق عمده طاق و گنبد در این است که طاق مانند یک نیم استوانه است، یعنی قوسی که در مسیر یک خط امتداد یافته و گنبد یک نیمکره است و بدین معنی که قوس حول یک نقطه در محیط خود دوران داده شده است. طاق ها و گنبدهای ایرانی مدت های طولانی اروپائیان را تحت تاثیر قرار داده بود، نه به علت تعداد زیادشان و نه به علت سایز و شکلی که داشتند بلکه به علت نوع و متد ساخت و سازی که در آن ها به کار رفته بود. جان فریر می گوید: «آن چه که بسیار متحیر کننده است این است که طاق ها وگنبدها که فقط با گل و سفال ساخته شده است آنها این سقف ها و قوس های بسیار زیبا را بدون هیچ وسیله کمکی دیگری به وجود می آورند.)) کارهایی که با تیر چوبی در غرب مورد استفاده قرار می گیرد، همان طور که تاورنیه را متعجب می کند، او را نیز به شگفت می آورد: ((بدون زحمات و زمانی که ما مصرف می کنیم، آنان می توانند یک قوس را بسیار بلند و شکیل و به راحتی و مهارت کامل برپا نمایند.)) در خانه های معمولی و روستایی ایرانی هیچ تیری برای ساخت این گنبدها برپا نمی شود. این تشریفات فقط در خانه ها و ساختمان های عظیم که دارای الگوهای خاص معماری هستند صورت می گیرد نه در خانه های ساده روستایی. تمام این گنبد و قوس ها و طاق ها در طول کویر پراکنده شده و به راحتی قابل مشاهده می باشد. توصیف اینکه آنان چگونه این قوس ها را تشکیل می دهند کار بسیار مشکلی است ولی فقط به تجربه مرسوم محلی آنان بستگی دارد.
۵- مصالح: مصالح مورد استفاده در این منطقه عمدتا گل، خشت و آجر است. این نوع مصالح در منطقه به وفور یافت می شوند، تهیه آن ها ارزان است و سابقه دیرینه کاربرد در این نواحی دارد. از نظر اقلیمی نیز این مصالح عملکرد خوبی دارند، زیرا دارای جرم حرارتی زیادی هستند. در طی روز دیر گرم می شوند و شب هنگام دیر حرارت خود را پس می دهند که باعث تعدیل نوسان حرارت در طی شبانه روز در ساختمان می شود.
در حیاط ابنیه سنتی که با آجر فرش شده ، دمای هوا بر روی سطح آجر بسیار کمتر از آسفالت یا موزائیک است و در شب هنگام نیز که هوا سرد می شود، این آجرها هنوز حرارت را در خود حفظ کرده اند. در این مناطق از چوب برای ساخت در و پنجره و گاهی ستون ایوان ها و تیر افقی در داخل ساختمان استفاده می شود. سنگ نیز عمدتا برای پی و کرسی چینی به کار می رود. همچنین رنگ مصالح به کار رفته شده در بناها روشن می باشد تا بتواند مقدار زیادی از انرژی خورشیدی را منعکس نماید. رنگ روشن خاک و گچ ( مورد استفاده در دیوارهای داخلی حیاط یا ایوان ها در بعضی موارد و دیوارهای داخلی اتاق ها) بهترین رنگ مصالح انتخابی در منطقه گرم و خشک است.
۶- ساباط: در شهر های کویری شبکه بندی راهها ، تقسیم و قطعه بندی زمین و سازمان دهی فضا های پر و خالی از دو روش کاملا متفاوت تبعیت می نمایند. شبکه راهها با نظمی ارگانیک و سلسله مراتبی منطبق بر شیب، جهت آبهای قنات ها ایجاد شده اند، در حالی که قطعه بندی زمین نا منظم و ساختمانها با نظم هندسی (به دلیل مسائل اقلیمی) ساخته شده اند. وجود این معابر غیر مستقیم، پر پیچ و خم و کوچه و گذر های سر پوشیده (ساباط)، از یک طرف مانع ورود بادهای مزاحم است از طرف دیگر به دلیل دارا بودن عمق زیاد، بیشترین سایه را تأمین می کند. نحوه ی استقرار ساباطها که از ویژگی های بارز شهر سازی کویری است، انسان پیاده را در مسیر حرکت خود در یک توالی مناسب در فضای سایه قرار می دهد. در خیلی از ساباطها، ورودی چند خانه مجتمع شده است که از نظر حس همسایگی و همبستگی محله ای حایر اهمیت است. محصوریت، سلسله مراتب و رعایت حریمها و عرصه های اجتماعی به واسطه ی این شهر سازی محقق می شود که به پایداری اجتماعی شهرهای کویری کمک به سزایی کرده است.